Συνήθως αντιλαμβανόμαστε τη μετακίνηση −πραγματική, συμβολική ή μεταφορική, ειρηνική ή εχθρική, θρησκευτική ή κοσμική− ως μετακίνηση που πραγματοποιείται την ημέρα. Αλλά ποικιλότροπες μετακινήσεις γέμιζαν και γεμίζουν με ζωή την Κρήτη ανάμεσα στο σούρουπο και το χάραμα, μετακινήσεις της νυκτόβιας πανίδας της αλλά και μετακινήσεις ανθρώπων, τελετουργικά επαναλαμβανόμενες ή έκτακτες, μακρές ή σύντομες, ειρηνικές ή βίαιες, ακούσιες ή εκούσιες. Η εισήγηση αυτή συνδέει το κεντρικό θέμα του συνεδρίου με το παραγνωρισμένο θέμα της ιστορίας της νύκτας. Ενώ η πρόσληψη της νύκτας και η χρήση της ως λογοτεχνικού μοτίβου παραμένει διαχρονικά σταθερή, συνδέοντας τη νύκτα με τον φόβο, τον ερωτισμό, τον θάνατο και την επικοινωνία με υπερφυσικές δυνάμεις, η πραγματικότητα της νύκτας διαρκώς μεταβάλλεται, αντανακλώντας αλλαγές στην κοινωνία, τη θρησκεία και τον πολιτισμό. Στην εισήγηση αυτή εξετάζεται η ιστορικότητα της νύκτας και της μετακίνησης μέσα από μια επισκόπηση των ποικίλων νυκτερινών μετακινήσεων από τη μινωική εποχή ως τον 20ό αιώνα.

Νυκτερινές μετακινήσεις σχετίζονται με τη θρησκεία, π.χ. με νυκτερινές πομπές στην αρχαιότητα, νυκτερινούς χορούς στα ορεινά δάση και νυκτερινές λιτανείες στη βενετοκρατούμενη Κρήτη. Η γεωγραφική θέση της Κρήτης επιβάλλει τη νυκτερινή ναυσιπλοΐα στις ανοικτές θάλασσες, χωρίς την οποία είναι αδιανόητες οι ανταλλαγές ανάμεσα στην Κρήτη, την Κύπρο και την Αίγυπτο. Κάτω από ιδιαίτερες ιστορικές συνθήκες συνήθης μορφή νυκτερινής ναυσιπλοΐας είναι η πειρατική επιδρομή. Καθώς το σκοτάδι της νύκτας παρέχει κάλυψη για αιφνίδιες επιθέσεις, νυκτερινές μετακινήσεις πολεμικού χαρακτήρα είναι μεν αναμενόμενες, μαρτυρούνται όμως κυρίως σε εποχές που οι Κρήτες φημίζονταν για νυκτερινές επιδρομές, όπως στην ελληνιστική εποχή, κατά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς, στο αντάρτικο της Κατοχής. Νυκτερινές περιπολίες σε αστικές περιοχές είναι μια ακόμα μορφή νυκτερινής μετακίνησης που εμφανίζεται σε κάποιες ιστορικές συγκυρίες, ως αντίδραση των βενετικών και οθωμανικών αρχών σε απειλές.

Τη στενή σχέση της νύκτας με κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες δείχνουν κυρίως πρακτικές όπως οι απαγωγές εφήβων στην αρχαία Κρήτη, η ζωοκλοπή και το κλέψιμο της νύφης και ορισμένες μορφές κινητικής νυκτερινής διασκέδασης κατά τη Βενετοκρατία. Τέλος, πολιτιστικοί παράγοντες καθορίζουν ιδιαίτερες μορφές νυκτερινών μετακινήσεων, όπως η νυκτερινή μετακίνηση προς το νεκροταφείο για μαγικές πρακτικές, το προσκύνημα μετά τη δύση του ήλιου, η πρόσληψη των ονείρων ως νυκτερινών επισκεπτών. Από τη σύνδεση των δύο θεμάτων, νύκτας και μετακίνησης, διακρίνονται κάποιες συνέχειες που σχετίζονται με την ιδιαιτερότητα της νύκτας ως χρονοτόπου, κυρίως όμως αναδεικνύονται ιδιαίτερα χαρακτηριστικά επιμέρους περιόδων της κρητικής ιστορίας και του πολιτισμού.

[Κρητικά Χρονικά, τ. ΛΖ' (2017), Ηράκλειο, Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, σσ. 35-60]