Στην ομιλία αυτή παρουσιάζονται μερικές χαρακτηριστικές εκδηλώσεις της πνευματικής ζωής στην Κρήτη στα χρόνια της Αναγέννησης σε συνάρτηση με το ιταλικό-ευρωπαϊκό σύνολο. Μετακινήσεις ανθρώπων και μεταφορές πολιτισμικών αγαθών προς και από την Κρήτη, περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένες συστηματικά, εξεταζόμενες υπό το πρίσμα της ιστορικής-πολιτισμικής γεωγραφίας, μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη και τη σταδιακή ωρίμανση της κρητικής κοινωνίας, η οποία κατάφερε όχι μόνο να υπερβεί τις εσωτερικές της αντιφάσεις και τις πρωτογενείς εθνοτικές της διαφορές, αλλά και να ανανεώσει το κοινωνικό και πολιτισμικό της κεφάλαιο και να κατασκευάσει τη δική της διακριτή ταυτότητα. Βασικοί παράγοντες για τη μετεξέλιξη αυτή αποδείχθηκαν στην Ιταλία το Πανεπιστήμιο της Πάδοβας και το Ελληνικό Κολλέγιο της Ρώμης, όπου σπούδαζαν τα τέκνα των βενετοκρητικών ευγενών και των εύπορων αστών πλάι σε νέους που έφθαναν εκεί από ολόκληρη την Ευρώπη, και στην Κρήτη η ίδρυση και η λειτουργία ακαδημιών, κατά το πρότυπο των ιταλικών, από την τοπική πνευματική ελίτ, στις οποίες συμμετείχαν ενεργά και επώνυμοι Ιταλοί λόγιοι και ποιητές που παρεπιδημούσαν στο νησί ως στελέχη της Διοίκησης και ως αξιωματικοί του στρατού. Παράλληλα, το «ταξίδι των κειμένων», η πλατιά κυκλοφορία του έντυπου δυτικού βιβλίου στις τάξεις του αστικού πληθυσμού και η συγκρότηση ιδιωτικών βιβλιοθηκών διευκόλυναν την επικοινωνία και τον συγκρητισμό και κράτησαν ανοιχτούς τους διαύλους επαφής με τα ευρωπαϊκά πολιτισμικά δρώμενα. Στη διάπλαση αυτού του κοσμοπολίτικου και πολυγλωσσικού πεδίου σημαντική αποδείχθηκε ακόμη η παρουσία του μισθοφορικού στρατού, των μοναχών των καθολικών ταγμάτων, και φυσικά των κατ᾽ επάγγελμα ταξιδιωτών, των ναυτικών και των εμπορικών αντιπροσώπων, που ρύθμιζαν το εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο της Κρήτης με τον υπόλοιπο κόσμο. Οι αναβαθμοί εξέλιξης, οι τροπισμοί και οι ιδεολογικοί προσανατολισμοί της βενετοκρητικής κοινωνίας θα χαρτογραφηθούν μέσα από την καλλιέργεια των γραμμάτων τον 16ο και 17ο αιώνα, με προνομιακά πεδία έκφρασης και δράσης την ελληνόγλωσση και ιταλόγλωσση λογοτεχνική παραγωγή και τη συγγραφή ιστορικών έργων, και μέσα από νεωτερικές πρωτοβουλίες όπως η επαναφορά-επαναπατρισμός, η επανεγγραφή και η επανερμηνεία μύθων, συμβόλων και παραδόσεων του απώτερου παρελθόντος της Κρήτης στα πολιτισμικά δρώμενα της ίδιας εποχής.

[Κρητικά Χρονικά, τ. ΛΖ' (2017), Ηράκλειο, Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, σσ. 93-160]